Ο Μεγάλος Κανόνας στην υμνογραφία της Εκκλησίας μας

Του π Σπυρίδωνα Ιωάννου

Εφημερίου Ιερού Ναού Αποστόλου Φιλίππου

Γραμματικούς

 

      Την Ε εβδομάδα των νηστειών, αγαπητοί, η Ορθόδοξη Εκκλησία μας, με πολλή απλοχεριά, δίνει 3 καλές ευκαιρίες στους Χριστιανούς, να συναχτούν στην Εκκλησία, να δέσουν τα τραύματά τους από τους δύσκολους πνευματικούς αγώνες τους και να ξεκινήσουν πάλι με νέες δυνάμεις, το δρόμο για την Σταύρωση και την Ανάσταση του Χριστού. Αυτοί οι πνευματικοί σταθμοί για τον ανεφοδιασμό των αγωνιζομένων χριστιανών, είναι ο πρώτα ο Μεγάλος Κανόνας, ύστερα ο Ακάθιστος ύμνος και έπειτα ο βίος και η πολιτεία της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας που εορτάζεται την προσεχή Κυριακή.

     Την Πέμπτη ημέρα της Ε εβδομάδας των Νηστειών, κατά την αρχαία παράδοση της Εκκλησίας, ψάλλεται σε όλους σχεδόν τους χριστιανικούς Ναούς η Ακολουθία του Μεγάλου και κατανυκτικού Κανόνος. Και ονομάζεται μεγάλος ο Κανόνας αυτός διότι ενώ όλοι οι άλλοι κανόνες μόλις περνάνε τα 30 τροπάρια, οΜεγάλος Κανόνας που διαβάζεται το απόγευμα της Τετάρτης της Ε Εβδομάδας μαζί με την ακολουθία του μικρού Αποδείπνου φτάνει τα 250 τροπάρια. Ποιητής και συγγραφέας του Μεγάλου Κανόνα είναι ο Αγιος Ανδρέας ο Ιεροσολυμίτης, Αρχιεπίσκοπος Κρήτης που εορτάζεται στις 4 Ιουλίου. Υπήρξε Μοναχός κατ᾿ ἀρχάς στήν Μονή τοῦ Ἁγίου Σάββα στά Ἱεροσόλυμα, μετεπειτα ἦλθε στήν Κωνσταντινούπολη γιά ἐκκλησιαστική ἀποστολή όπου εκεῖ παρέμεινε καί ἀνέλαβε διάφορα ἐκκλησιαστικά ὑπουργήματα καί τέλος ἀνεδείχθη ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης

     Ὁ Ἀνδρέας ἦταν λόγιος κληρικός καί ὑμνογράφος. Ἡ φιλολογική καί ὑμνολογική του παραγωγή εἶναι ἀξιόλογος. Τό σπουδαιότερο ὅμως ὑμνογραφικό του ἔργο εἶναι ὁ Μέγας Κανών. Τόν ἔγραψε, ὅπως φαίνεται ἀπό διάφορες ἐνδείξεις, περί τό τέλος τῆς ζωῆς του, κατά δέ τήν μαρτυρία ἑνός Συναξαρίου, στήν Ἐρεσό, λίγο πρίν πεθάνῃ.

    Ο Μεγας Κανόνας είναι ένα ποίημα λειτούργικό, πολύστροφο σπάνιας τέχνης που μοσχοβολάει άρωμα πνευματικής ευωδίας και αποστάζει δροσία κατανύξεως σε κάθε ανθρωπίνη καρδία. Στην αρχή ο Αγ Ανδρέας Κρήτης, με πολύ ταπείνωση, εκφράζει την απορία του από ποιο παράπτωμα ν αρχίσει , και αναφέρει « πόθεν άρξομαι θρηνείν τας του αθλίου μου βίου πράξεις »… Όλος ο Μ Κ σαν ένας ποταμός κλαυθμού και δακρύων πηγάζει από την Αγία Γραφή. Από εκεί ο Αγιος Ανδρέας πάιρνει τις εμπνεύσεις του και δεν αφήνει καμία ιστορία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης που να μην την αναφέρει, Από την ζωή των πρωτοπλάστων Αδάμ και Εύας της Παλαιάς Διαθήκης, μέχρι και την ζωή των Αγίων Αποστόλων στην Καινή Διαθήκη που να μην την συγκρίνει με την ζωή της ψυχής του. Άλλοτε για τις καλές πράξεις των προσώπων της Αγ Γραφής, κατηγορεί την ψυχή του από πραγματική ταπείνωση πως δεν τις ακολούθησε και δεν τις μιμήθηκε, και προτρέπει με ωραίο τρόπο σε κάθε ψυχή να μιμηθεί τα καλά έργα των Αγίων, και άλλοτε σε άλλα σημεία στις κακές πράξεις που αναφέρονται στην Αγ Γραφή, κακίζει και ταλανίζει την ψυχή του που τις ακολούθησε και μας συμβουλευει με πολλή θέρμη να αποφύγουμε το κακό και να επιστρέψουμε στο Θεό, πραγμα που γίνεται με αληθινά δάκρυα και έμπρακτη μετάνοια. Ο ποιητής με πλήθος δηλαδή αγιογραφικών ιστορημάτων και παραδειγμάτων, θετικών και αρνητικών, από την πτώση του Αδάμ ως την Ανάληψη του Χριστού και τον ευαγγελισμό της ανθρωπότητας από τους αποστόλους, παρακινώντας κάθε ψυχή να μιμείται τις καλές πράξεις, να αποφεύγει τις φαύλες και να καταφέυγει πάντα στο Θεό με μετάνοια, δάκρυα, εξομολόγηση και κάθε άλλη ευαρέστηση.

Ο Μεγάλος Κανόνας δηλαδή δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά ἕνα κύκνειο ᾆσμα, ἕνας θρῆνος προθανάτιος, ἕνας θρηνητικός μονόλογος. Ὁ ποιητής βρίσκεται στό τέλος τῆς ζωῆς του. Αἰσθάνεται ὅτι οἱ ἡμέρες του εἶναι πιά ὀλίγες, ὁ βίος του ἔχει περάσει. Ἀναλογίζεται τόν θάνατο καί τήν κρίσι τοῦ δικαίου Κριτοῦ, πού τόν ἀναμένει. Καί ἔρχεται νά κάμῃ μία ἀναδρομή, μία ἀνασκόπησι τοῦ πνευματικοῦ του κόσμου. Κάθεται νά συζητήσῃ μέ τήν ψυχή του. Ὁ ἀπολογισμός ὅμως δέν εἶναι ἐνθαρρυντικός. Ὁ βαρύς κλοιός τῆς ἁμαρτίας τόν συμπνίγει. Ἡ συνείδησις τόν ἐλέγχει. Καί ὁ ποιητής θρηνεῖ διαρκῶς γιά τήν ἄβυσσο τῶν κακῶν του πράξεων.Στόν θρῆνο αὐτό συμπλέκεται ἡ ἀναδρομή στήν Ἁγία Γραφή. Αὐτό κυρίως δίδει τήν μεγάλη ἔκταση στό ποίημα. Σάν ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ ὁ ποιητής ἀνοίγει τό βιβλίο τοῦ Θεοῦ γιά νά ἀξιολογήσῃ τά πεπραγμένα του. Ἐξετάζει ἕνα πρός ἕνα τά παραδείγματα τοῦ ἱεροῦ βιβλίου. Τό ἀποτέλεσμα τῆς συγκρίσεως εἶναι κάθε φορά τρομερό καί αἰτία νέων θρήνων. Ἔχει μιμηθῆ ὅλες τίς κακές πράξεις τῶν ἡρώων τῆς ἱερᾶς ἱστορίας, ὄχι ὅμως καί τίς καλές πράξεις τῶν Ἁγίων. Δέν τοῦ μένει παρά ἡ μετάνοια, ἡ συντριβή καί ἡ καταφυγή στό ἔλεος τοῦ Θεοῦ. Καί ἀνοίγει ἡ αἰσιόδοξος προοπτική τοῦ ποιητοῦ. Βρῆκε τήν θύρα τοῦ Παραδείσου, τήν μετάνοια. Καρπούς μετανοίας δέν ἔχει νά παρουσιάσῃ·προσφέρει ὅμως στόν Θεό τή συντετριμένη του καρδιά καί τήν πνευματική του πτωχεία και όπως μας λέγει ο ιερός Ψαλμωδός, καρδία συντετριμμένη και τεταπεινωμένη ο Θεός ουκ εξουθενώσει. Τά βιβλικά παραδείγματα τοῦ Δαυίδ, τοῦ τελώνου, τῆς πόρνης καί τοῦ ληστοῦ τόν ἐνθαρρύνουν, Ὁ Κριτής θά εὐσπλαγχνισθῇ καί αὐτόν, πού ἁμάρτησε πιό πολύ ἀπό ὅλους τούς ἀνθρώπους.

     Ψάλλεται σε ήχο πλ β που είναι ιδιαίτερα κατανυκτικός, εκφραστικός του πένθους και της συντριβής της καρδιάς. Ετσι αφενός μεν μας παρακινεί σε μετάνοια και κατάνυξη και αφετέρου μας ενθαρρύνει ώστε να υπομέίνουμε και εμείς και να γωνιστούμε με όλες μας τις δυνάμεις, με την ελπίδα ότι θα φτάσουμε στην 3ήμερη Ανάσταση του Χριστού και στην μετάληψη των Αγίων μυστηρίων του. Και τότε θα γνμωρίσουμε πραγματικά την μελλοντική του δόξα και θα γίνουμε κοινωνοί και μέτοχοί της μαζί μ Αυτόν, στην ανέσπερη ημέρα της αιωνίας βασιλείας Του.