Η ποιμαντική στους ασθενείς καί στους ετοιμοθάνατους. Μια θεολογική προσέγγιση

Κεφ Α: Ο Ιερέας υπηρέτης-διάκονος του ασθενούς

     Ο Ιερέας έχει απέναντί του τόν ασθενή, τόν οποίον οφείλει νά ποιμάνη. Βεβαίως, ο Ιερέας πάντοτε ποιμαίνει, σέ κάθε περίσταση καί μέ κάθε ευκαιρία, αφού ο χρόνος τής παροικίας μάς δόθηκε γιά τήν σωτηρία μας, αλλά όταν έχη απέναντί του ασθενείς σωματικά, υπάρχουν ειδικές συνθήκες, τίς οποίες οφείλει νά λάβη υπ' όψη του. Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης γράφει στόν πρόλογο τού βιβλίου του «Επίσκεψις Πνευματικού πρός ασθενή», ότι τό βιβλίο του αυτό «ωφελεί ξεχωριστά εκείνους οπού είναι ασθενείς εις τό κορμί, καί ευρίσκονται εις κίνδυνον θανάτου, διά τάς παρηγορίας οπού τούς κάνει, καί διά τήν διόρθωσιν, καί ετοιμασίαν τής ψυχής τους οπού τούς ερμηνεύει». Ο ασθενής βρίσκεται κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες πού πρέπει νά λάβη υπ' όψη του ο Ιερεύς.

      Οφείλουμε νά γνωρίσουμε καί νά βιώσουμε ότι γιά τήν παράδοση τής Εκκλησίας μας η ασθένεια θεωρείται ευεργεσία τού Θεού, εξεταζόμενη πάντοτε σέ σχέση μέ τίς αιώνιες διαστάσεις τού ανθρώπου. Γιά κάποιον πού η ζωή του περιορίζεται στά 70-80 χρόνια πάνω στήν γή, η ασθένεια είναι παράσιτο καί απρόσμενο κακό. Γιά τούς Χριστιανούς είναι ευεργεσία. Δέν είναι αίτημα προσευχής τους, αλλά μέ τήν ορθή αντιμετώπιση οδηγεί στήν ελευθερία, τήν ελπίδα, τήν αγάπη, τήν αθανασία. ...

    Στόν ασθενή, σέ σχέση μέ τόν λεγόμενο υγιή, η φθορά καί ο θάνατος μέ τήν μορφή τής αρρώστιας, από τό περιθώριο καί τό παρασκήνιο τής καθημερινής του ζωής, έχουν εισέλθη θριαμβευτικά στό προσκήνιο μαζί μέ όλη τήν συνοδεία τους: τόν πόνο, τήν αθυμία, τόν φόβο, τήν ανασφάλεια, τό άγχος, τήν ταραχή, τίς ενοχές, τά ερωτηματικά, τίς αμφιβολίες, τόν θυμό, τήν αχαριστία, τήν καχυποψία, τήν απελπισία κλπ., ανάλογα καί μέ τήν προηγούμενη ζωή καί τόν χαρακτήρα τού καθενός. Όλη αυτή η συνοδεία τής ασθενείας επηρεάζει καί τό περιβάλλον τού ασθενούς. Καί επειδή ο ασθενής χάνει τίς δυνάμεις του αλλά καί είναι υποψήφιο θύμα τού θανάτου καί υπάρχει ο φόβος νά μήν ξανασυναντηθούμε, γι' αυτό περιβάλλεται μέ μιά ιερότητα, ανάλογα καί μέ τήν σοβαρότητα τής κατάστασής του.

     Αυτόν τόν ασθενή καλείται ο Ιερέας νά προσεγγίση καί βοηθήση ψυχοσωματικά.Καλείται νά συναντήση, π.χ. κάποιον 40χρονο ελεύθερο άνδρα, πού αφού βασανίσθηκε 10 περίπου χρόνια από τήν ασθένεια στόν εγκέφαλο, σβήνει στό κρεβάτι τού πόνου, κλαίγοντας σκεπτόμενος ότι δέν πρόλαβε νά κάνη τίποτε χρήσιμο στήν ζωή. Νά συναντήση κάποιον γονιό, πού εκτός τήν ασθένεια πού τόν κατέχει, τόν λιώνει η αγωνία γιά τό μέλλον τών παιδιών του. Νά συναντήση τόν σύζυγο πού σκεπτόμενος τήν ασθένεια τής συζύγου του καί τά μικρά του παιδιά αμφισβητεί εντονώτατα τήν θεία Πρόνοια. Νά συναντήση γονιούς πού τρέχουν στά νοσοκομεία καί τά χειρουργία μέ τό παιδί τους στήν νηπιακή ή καί βρεφική ηλικία. Ή άλλους γονείς πού τό παιδί τους έχει κινητικά ή διανοητικά προβλήματα. Νά επισκεφθή στήν κλίνη τής αδυναμίας έναν νέον σχετικά άνθρωπο πού πρίν λίγες ημέρες έστιβε πέτρες μέ τά χέρια του. Νά βοηθήση γέροντα αβοήθητο καί εγκαταλελειμμένο από τούς δικούς του. Νά επισκεφθή μελλοθάνατο πού φοβάται, έχει ενοχές, αλλά δέν πιστεύει τόν Χριστό ως Προσωπικό Θεό τής αγάπης. Νά συναντήση έναν μεσίληκα μέ μεγάλη δημιουργικότητα πού έχει φοβία γιά τόν θάνατο. Νά συνομιλήση μέ νέο πού πρόκειται νά κάνη σοβαρή εγχείριση, αλλά δέν αισθάνεται τήν ανάγκη νά εξομολογηθή ούτε έχει μάθει νά προσεύχεται. Νά συναντήση πολλούς πού ο εφιάλτης τους είναι νά μή γίνουν «βάρος» στούς συγγενείς τους. κ.ο.κ. Καί, βεβαίως, θά συναντήση καί πνευματικούς ανθρώπους πού αντιμετωπίζουν μέ πίστη, ελπίδα καί αφοβία τήν ασθένεια.

Κεφ. Β:  Συγκεκριμένες ενέργειες-προσφορές τού Ιερέως

    Τό πρώτο πού πρέπει νά κάνη ο Ιερέας, προληπτικά θά λέγαμε, είναι νά κατηχή τούς Ενορίτες του γιά θέματα ζωής καί θανάτου όσο είναι υγιείς, σέ κάθε περίσταση.Έπειτα πρέπει νά ενδιαφέρεται γιά τούς Ενορίτες του νά μαθαίνη πρώτος ποιός ασθενεί καί ποιός υποφέρει. Η απουσία τών Ενοριτών από τόν Ναό νά τού κινή τό ενδιαφέρον, ώστε αμέσως νά προσφέρη τήν βοήθειά του.Ο Ιερέας, ανάμεσα σέ όλα τά άλλα, μπορεί νά προσφέρη τά εξής πολύτιμα δώρα στόν ασθενή πού επισκέπτεται:

1. Αγάπη θυσιαστική.

Διασώζεται τό εξής χρονικό, από τήν εποχή τού αγίου Διονυσίου Πατριάρχου Αλεξανδρείας, στό οποίο αποτυπώνεται η ανωτερότητα πού έχει ή πρέπει νά έχη ο Χριστιανός καί δεί ο Ιερεύς ως πρός τήν περίθαλψη τών ασθενών:

Έπεσε πανώλη στήν Αλεξάνδρεια. Ο Διονύσιος, Επίσκοπος Αλεξανδρείας, αφού περιγράφει τήν φρικτή πραγματικότητα, παρουσιάζει τήν στάση τών Χριστιανών καί μάλιστα τών Πρεσβυτέρων καί Διακόνων: «…Οι περισσότεροι, λοιπόν, από τούς Χριστιανούς αδελφούς μας, από πολύ μεγάλη καί αδελφική αγάπη, αφοσιωμένοι ο ένας στόν άλλον καί χωρίς νά υπολογίζουν τίς συνέπειες γιά τόν εαυτό τους, έκαναν επισκέψεις στούς αρρώστους, τούς προσέφεραν τίς υπηρεσίες τους, τούς περιποιούνταν "εν Χριστώ" καί πέθαιναν πολύ ευχαρίστως μαζί τους, αφού προηγουμένως μολύνονταν από τήν επαφή τους μέ τούς άλλους, κολλούσαν τήν αρρώστια από τούς πλησίον καί, μέ τήν θέλησή τους, δοκίμαζαν τούς πόνους. Καί πολλοί, αφού περιποιήθηκαν άλλους στήν αρρώστια τους καί τούς έδωσαν δύναμη, οι ίδιοι πέθαναν, μεταφέροντας κατά κάποιο τρόπο τόν θάνατο εκείνων στούς εαυτούς τους.

      Οι άριστοι, λοιπόν, από τούς αδελφούς μας καί μερικοί πρεσβύτεροι, διάκονοι καί λαϊκοί μέ τόν τρόπο αυτό έφυγαν από τήν ζωή, επαινούμενοι πολύ. Έτσι καί αυτό τό είδος τού θανάτου, αποτέλεσμα ευσέβειας μεγάλης καί πίστης δυνατής, δέν φαίνεται καθόλου κατώτερο από τό μαρτύριο. Καί αφού μέ απλωμένα χέρια σήκωναν τά σώματα τών Αγίων στήν αγκαλιά τους καί τούς έκλειναν τά μάτια καί τά στόματα καί τούς μετέφεραν πάνω στούς ώμους, τούς σαβάνωναν καί τούς έλουζαν καί στούς στόλιζαν μέ τή νεκρική στολή, μετά από λίγο χρόνο, τό ίδιο συνέβαινε καί στούς ίδιους, γιατί πάντοτε εκείνοι πού απέμεναν στήν ζωή, ακολουθούσαν στόν θάνατο αυτούς πού είχαν πεθάνει προηγουμένως.

     Οι ειδωλολάτρες όμως έκαναν τελείως τά αντίθετα: έδιωχναν ακόμη κι εκείνους, πού μόλις άρχιζαν νά αρρωσταίνουν καί απέφευγαν τούς αγαπημένους τους, τούς πετούσαν στούς δρόμους μισοπεθαμένους καί τούς έριχναν άταφους στά σκουπίδια, στήν προσπάθειά τους νά μήν τούς πλησιάσει ο θάνατος, πράγμα πού δέν ήταν εύκολο νά αποφύγουν, παρόλο πού μηχανεύονταν πολλά».

Στό κείμενο αυτό τών πρώτων αιώνων τού Χριστιανισμού βλέπουμε τί προσέφεραν οι Χριστιανοί καί οι Πρεσβύτεροι στούς ασθενείς: τόν εαυτό τους, τήν αγάπη τους, τήν Χριστοκεντρική καί μαρτυροκεντρική αγάπη τους, τήν αφοσίωσή τους, τόν κόπο, τήν ζωή τους. Καί άν δέν αξιώνονταν νά θαυματουργούν καί νά θεραπεύουν όλες τίς σωματικές ασθένειες, ωστόσο θαυματουργούσαν υπερβαίνοντας τόν θάνατο καί νικώντας τήν σχάση πού δημιουργεί στίς ανθρώπινες σχέσεις η ασθένεια καί ο θάνατος. Πουθενά πανικός, πουθενά άναρθρες κραυγές, πουθενά φόβος θανάτου, πουθενά φιλαυτία, πουθενά ανασφάλεια, αλλά όλα τά σκέπαζε η εν Χριστώ μαρτυρική αγάπη. Αυτό είναι πράγματι ένα μεγάλο θαύμα.

Τό πρώτο, λοιπόν, πού οφείλει νά προσφέρη ο Ιερέας είναι η θυσιαστική, αδελφική, ανιδιοτελής αγάπη, συνοδευόμενη εμπράκτως μέ φροντίδα στούς ασθενείς ή τούς νεκρούς.

–Προσευχή

Τό δεύτερο πού μπορεί νά προσφέρη ο Ιερέας είναι η προσευχή του, η έμπονη καί επίμονη προσευχή του. Καί η προσωπική του προσευχή, αλλά καί η τέλεση τής θείας Λειτουργίας γιά τούς ασθενείς.

Σέ μιά περιεκτική ευχαριστήρια επιστολή τού Αγίου Γρηγορίου τού Θεολόγου ο άγιος εκφράζει τήν ευγνωμοσύνη του στόν Αμφιλόχιο Επίσκοπο Ικονίου, γιατί μέ τίς προσευχές του τόν έσωσε από τήν αρρώστια πού τόν βασάνιζε: «Μόλις σήκωσα κεφάλη από τήν ταλαιπωρία τής αρρώστιας καί τρέχω σ' εσένα πού μέ θεράπευσες. Γιατί η γλώσσα τού ιερέα πού έχει μελέτημά της τόν Κύριο, σηκώνει τούς αρρώστους από τό κρεββάτι (γλώσσα γάρ ιερέως φιλοσοφούσα τόν Κύριον, ανεγείρει τούς κάμνοντας). Ιερουργώντας λοιπόν κάνε τό καλύτερο καί διάλυε τό πλήθος τών αμαρτημάτων μου, αγγίζοντας τήν αναστάσιμη θυσία. ... Όμως, ώ τού Θεού εσύ ο λατρευτής, μή αναβάλλης νά προσεύχεσαι καί νά πρεσβεύεις γιά χάρη μου, όταν μέ τόν λόγο σου τραβάς πρός τά κάτω τόν Λόγο τέμνοντας κατά τήν αναίμακτη τομή τό Δεσποτικό σώμα καί αίμα, έχοντας ξίφος τήν φωνή καί τούς λόγους σου (Αλλ' ώ θεοσεβέστατε, μή κατόκνει καί προσεύχεσθαι καί πρεσβεύειν υπέρ ημών, όταν λόγω καθέλκης τόν Λόγον, όταν αναιμάκτω τομή σώμα καί αίμα τέμνης Δεσποτικόν, φωνήν έχων τό ξίφος)».Εδώ βλέπουμε τόν μεγάλο Άγιο νά θεωρή ως αιτία τής ιάσεώς του τίς προσευχές τού Επισκόπου Αμφιλοχίου καί μάλιστα τόν παρακαλεί νά συνεχίζη νά τόν μνημονεύη στήν θεία Λειτουργία, τήν δυνατότερη καί πολυτιμότερη προσευχή πού αναπέμπεται στόν ουρανό, γιατί πιστεύει ότι από εκεί λαμβάνει δύναμη καί ίαση.

    Είναι πολύ σημαντική η φράση: «γλώσσα γάρ ιερέως φιλοσοφούσα τόν Κύριον, ανεγείρει τούς κάμνοντας», πού σημαίνει τήν προσευχή τού Ιερέως, αλλά καί τήν μελέτη τών θείων λόγων, μέ τούς οποίους μπορεί νά παρηγορήση τούς αρρώστους, σέ σημείο πού νά σηκωθή από πάνω τους τό βάρος τής απελπισίας καί ακηδίας καί νά εγερθούν καί από τήν κλίνη τους.

–Λόγο Θεού

    Καί αυτό είναι ένα τρίτο πολύτιμο αγαθό πού μπορεί νά προσφέρη ο Ιερέας στόν ασθενή τόν λόγο τού Θεού. Αυτό, βεβαίως, προϋποθέτει μελέτη τής Αγίας Γραφής, τών έργων τών Πατέρων, πού πραγματικά μάς ανοίγουν τούς ορίζοντες τής ζωής μας, μνήμη θανάτου εκ μέρους τού Ιερέως, διάκριση καί χάρισμα, ώστε νά μή συμβή κάτι αντίθετο από αυτό πού σκοπεύει.Λόγοι τού Χριστού, σοφίες τών Πατέρων, παραδείγματα γερόντων παλαιοτέρων, αλλά καί συγχρόνων αγιασμένων μορφών, παραδείγματα συνανθρώπων μας πού υπερέβησαν τόν πόνο, τήν ασθένεια, τόν θάνατο, βοηθούν τόν ασθενή, όταν λέγονται μέ απλό τρόπο, καί όχι διάθεση διδασκαλίας. Τό νά γνωρίζη ο ασθενής, καί μάλιστα πρίν ασθενήση, τήν αλήθεια γιά τήν ασθένεια, τήν υγεία, τόν θάνατο, τήν άλλη ζωή, αυτό είναι πολύ σημαντικό.Δέν είναι δέ λίγες οι περιπτώσεις πού ένα θεολογικό ή αγιολογικό βιβλίο πού προσφέρθηκε σέ ασθενή τού άνοιξε τόν νού, τού γιάτρεψε τήν απελπισία καί τόν σήκωσε από τό κρεββάτι τού πόνου.

–Νουθεσία.

    Νουθετώ, σημαίνει θέτω τόν νού, τήν προσοχή, στό κατάλληλο, στό σωστό σημείο. Αυτό έχει αποτέλεσμα τό άνοιγμα τού νού, τήν ανακάλυψη νέων κόσμων. Πολλές φορές είμαστε κολλημένοι σέ κάτι, τό οποίο μάς βασανίζει καί μάς στενοχωρεί καί μάς εμποδίζει νά δούμε κάποια άλλη μεγάλη ευεργεσία, κάποιο άλλο μεγάλο αγαθό πού έχουμε μπροστά μας. Μέ μιά απλή νουθεσία, ποτισμένη μέ τήν προσευχή, ανοίγει καί αλλάζει ο νούς τού ανθρώπου, τού ανοίγονται άλλοι κόσμοι, σέ σημείο νά αλλάζη η διάθεσή του, νά εκκρίνονται ευεργετικές ορμόνες καί νά ευεργετείται καί θεραπεύεται καί τό σώμα. Μέ τήν νουθεσία κυρίως αποκαλύπτουμε καί δίνουμε τό νόημα τής ζωής αλλά καί τό νόημα κάθε προσκαίρου καταστάσεως, πού πιθανόν νά είναι κρυμμένο από τόν εμπερίστατο καί εν συγχύσει ευρισκόμενο αδελφό μας. Κυρίως η νουθεσία τού Πνευματικού στρέφει τόν νού στόν Χριστό, τό απώτερο καί απόλυτο νόημα, εφετό καί αγαθό.Επίσης θά κληθή ο Ιερεύς νά εξηγήση στόν ασθενή καί τό νόημα τού κόπου τών άλλων γιά τόν ίδιο, αφού όχι λίγες φορές αισθάνεται ως «βάρος» στούς συγγενείς του.

–Μνήμη θανάτου.

    Τήν οποία δέν προσφέρει ο Ιερέας τήν ώρα τής δοκιμασίας, αλλά τήν καλλιεργεί μέ θεολογικό τρόπο καθ' όλη τήν ποιμαντική του διακονία στόν λαό. Καί μάλιστα αυτό νά γίνεται όχι μέ γελοίο τρόπο, μέ κοσμικά αστεία κλπ., αλλά μέ θεολογικό τρόπο. Έχει ειπωθή σχετικά σέ αυτήν εδώ τήν αίθουσα, από τόν Καθηγητή Παύλο Κυρίλλα: «Είδα ότι στά κηρύγματα τών Εκκλησιών στίς μέρες μας τουλάχιστον τό θέμα τού θανάτου δέν είναι συνηθισμένο. Δέν συζητάνε γιά αυτό τό θέμα. Νομίζω φοβούνται καί οι Ιερείς ακόμα νά μιλήσουν γι' αυτό τό θέμα –μερικοί Ιερείς. Γι' αυτό καί εμείς οι Χριστιανοί δέν είμαστε έτοιμοι γιά τόν θάνατο, δυστυχώς».

–Ελπίδα.

     Μνήμη θανάτου χωρίς ελπίδα, είναι μιά αρνητική κατάσταση. Η αλήθεια τής υπάρξεως τού θανάτου πρέπει νά συνυπάρχη μέ τήν αλήθεια τής Αναστάσεως τού Χριστού καί όλων τών ανθρώπων. Αυτό συνιστά ισορροπία, σύνεση, σοφία, δύναμη. Ο Ιερεύς δέν είναι ο «μαύρος άγγελος τού θανάτου», όπως τόν παρουσιάζουν πολλοί, αλλά μέ τά λευκά του άμφια τήν Κυριακή τό πρωΐ είναι ο «άγγελος τής Αναστάσεως τού Χριστού». Πρακτικά αυτό τό εξέφραζε ως εξής ο γέροντας Πορφύριος: «Νά ζήτε σάν νά τήν τελευταία ημέρα τής ζωής σας, καί νά εργάζεσθε σάν νά ζήσετε χίλια χρόνια». Δηλαδή, νά θυμάστε ότι είσθε θνητοί, αλλά καί ότι η ύπαρξή σας είναι αιώνια, πού απλώς αλλάζει τρόπο ύπαρξης. Συγχρόνως νά χαίρεσθε μέ τό θαύμα τής δημιουργίας τού Θεού, νά σκέπτεσθε αυτούς πού θά σάς ακολουθήσουν στήν γή. Νά μή καταβάλλεσθε καί νά έχετε έμπνευση μέχρι τελευταία στιγμή, γιατί τίποτε δέν χάνεται. Αυτό τό μήνυμα πρέπει νά προσφέρη ο Ιερέας στόν ασθενή.

–Ειρήνη -εξομολόγηση

Νά πή, δηλαδή, ο Ιερέας, ότι επειδή ακριβώς η ύπαρξή μας παραμένει αιώνια, αυτό πού έχει σημασία είναι ο άνθρωπος νά έχη ειρήνη, μέ τόν εαυτό του, τούς οικείους του, τόν Θεό. Αυτό θά τού τό χαρίση η πίστη, η μετάνοια καί τά μυστήρια, ιδίως τής Εξομολόγησης καί τής θείας Ευχαριστίας.Η οποία οδηγεί στήν θεραπεία καί τού σώματος, στίς περιπτώσεις πού η ασθένεια οφείλεται σέ ανάλογη ζωή τού ασθενούς. Σέ κάθε περίπτωση είναι ανακούφιση καί καθαρισμός τής συνειδήσεως, εν όψει ενός μεγάλου αγώνα πού έχει νά δώση ο ασθενής. Έχει ειπωθή, άλλωστε, ότι τό μεγαλύτερο αγαθό στήν εποχή μας είναι η αγαθή συνείδηση. Θέλει δέ προσοχή νά μή θεωρηθή η εξομολόγηση καί η θεία Ευχαριστία ως η τελευταία πράξη πρίν τήν έξοδό του από τήν ζωή, αλλά ως εφόδιο γιά τόν αγώνα τής ασθενείας καί ως φυσική ενέργεια πού κάνει κάθε Χριστιανός. Γιατί ιδίως ο σημερινός άνθρωπος δέν αντέχει εύκολα στήν ιδέα τού θανάτου.

–Ευχέλαιο- Θεία Ευχαριστία

Ένα άλλο μυστήριο τό μυστήριο τής ψυχοσωματικής θεραπείας, τό οποίο θεραπεύει ασθένειες, ανάλογα μέ τήν πίστη μας καί ιδίως σέ κατάσταση ελλείψεως φαρμάκων καί ιατρών. Θεία Κοινωνία :Τό φάρμακο τής αθανασίας, τό μυστήριο τής εσταυρωμένης αγάπης. Καί ως γνωστόν, ο ασθενής καί σταυρωμένος είναι καί αγάπη επιζητεί. 

–Πνευματική στήριξη

     Ακόμη, ο Ιερέας οφείλει νά προσφέρη τήν στήριξή του στόν ασθενή, ακόμη καί ο ασθενής αυτός είναι τέλειος πνευματικά. Αυτό μάς τό διδάσκει, σύμφωνα μέ τόν άγιο Νικόδημο τόν Αγιορείτη, η ευαγγελική περικοπή, όπου ο άγγελος εμφανίσθηκε καί ενίσχυσε τόν Κύριο λίγο πρίν τόν θάνατό Του. Γράφει ο άγιος: «Ή πάλιν ένας καλός καί ευλαβής, ανίσως ήθελε λάβη περισσοτέραν δύναμιν νά αντιπολεμήση τόν εχθρόν μας διάβολον, οπού εκείνην τήν ώραν πολεμά νά μάς ρίψη εις κανένα άτοπον; Βλέπομεν οπού ως καί ο Χριστός μας, διά τήν ασθένειαν τής σαρκός, εχρισθη Άγγελον εξ Ουρανού διά τόν δυναμώνη εις τήν ώραν τού θανάτου του πόσω μάλλον ημείς;».

Γενικά, ο Ιερέας μπορεί νά προσφέρη πολύτιμες υπηρεσίες στόν ασθενή, από ένα απλό χαμόγελο ή μιά επίσκεψη, μέχρι τήν προετοιμασία γιά τήν αξία συμμετοχή του στά μυστήρια τού ευχελαίου, τής εξομολογήσεως, τής θείας Ευχαριστίας. Μπορεί νά συμβάλη στήν θεραπεία τού σώματος καί τής ψυχής τού ασθενούς.

Καί μιά σύντομη παράγραφο, πού αφορά στήν περιποίηση τών κεκοιμημένων. Οι νεκροί δέν είναι χαμένοι, αλλά οι αδελφοί μας πού έχουν μπεί στά αποδυτήρια, σέ μιά ενδιάμεση κατάσταση ύπαρξης.

Η φροντίδα μας πρέπει νά συνεχισθή μέ τήν περιποίηση τού νεκρού, τήν παρηγοριά τών οικείων, τά μνημόσυνα κλπ. Ιδίως εμείς οι Ιερείς νά δείχνουμε τήν φροντίδα αυτή στούς συνιερείς μας πού φεύγουν πρίν από εμάς, καί μάλιστα όταν πρόκειται γιά Ιερείς μέ κύρος καί εκκλησιαστική συνείδηση. Θά χρειασθή νά τούς ετοιμάσουμε μέ τόν ενδεδειγμένο τρόπο, νά τούς διαβάσουμε τό ευαγγέλιο, νά συμμετάσχουμε στήν κηδεία τους. Δέν νοείται νά κοιμάται Ιερέας καί εμείς, ενώ είμαστε εδώ καί δέν έχουμε κάποια άλλη απαραίτητη αποστολή, νά απουσιάζουμε από τήν κηδεία του καί τήν ετοιμασία της.