Τα Μοναστήρια των Μετεώρων, ένα οδοιπορικό στις Μονές των Ιερών Βράχων

Στις απάτητες αυτές κορφές των γυμνών και χαριτωμένων από τον Θεό βράχων, ο παράτολμος και αποφασιστικός ασκητής ανακάλυψε την οδό που οδηγεί στα ουράνια δώματα και καταλήγει στην ποθητή θέωση. Γι' αυτό και οι βράχοι, που βρίσκονται μεταξύ γης και ουρανού -προσφέροντας την ασκητική κλίμακα της πνευματικής αναβάσεως- ονομάστηκαν "μετέωρα", από τον όσιο Αθανάσιο τον Μετεωρίτη (κτίτορα της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου) τον 14ο αι.

Τα Άγια Μετέωρα κατέστησαν έκτοτε μαρτυρία Χριστού, ζωντανή συνέχεια της Μίας Αγίας Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας Του. Η Μοναστική Ζωή, μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, είναι θεοσύστατος θεσμός που προϋποθέτει ειδική κλήση και ειδικό χάρισμα του Αγίου Πνεύματος. Σκοπός του Μοναχισμού είναι ο αγιασμός, η θέωση, μέσω της υπακοής, της ασκήσεως και της προσευχής. Οι Μοναχοί κοπιάζουν μέρα-νύχτα με νηστεία, αγρυπνία, εργασία, δεόμενοι, όχι μόνον υπέρ της δικής τους σωτηρίας, αλλά και υπέρ του σύμπαντος κόσμου, με πολύωρες θερμές προσευχές και παρακλήσεις.

Τα πρώτα ίχνη της ιστορίας των Αγίων Μετεώρων χάνονται στην αχλύ των θρύλων και των παραδόσεων. Ωστόσο, ήδη από τον 11ο αι. οι πρώτοι ερημίτες φώλιασαν στά κοιλώματα των ανεμόδαρτων βράχων. Περί τα τέλη του 11ου και τις αρχές του 12ου αι. συγκροτείται υποτυπώδης μικρή ασκητική πολιτεία, η Σκήτη της Δούπιανης ή των Σταγών με λατρευτικό κέντρο τον ναό της Θεοτόκου -το "Κυριακό" της Σκήτης. Κατά τον 14ο αι. ο όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης συγκροτεί το πρώτο οργανωμένο μοναστικό κοινόβιο στον μεγαλύτερο βράχο του πέτρινου δάσους, τον Μέγα Πλατύλιθο ή Μεγάλο Μετέωρο - και ορίζοντας το "τυπικό" του, σηματοδοτεί την παρουσία της Μοναστικής Πολιτείας των Βράχων, τα Άγια Μετέωρα.

Έκτοτε, εικοσιτέσσερα μοναστήρια κι ακόμη προϋπάρχοντα πάρα πολλά μονύδρια, ασκηταριά, κελλία, προσευχάδια, ερημητήρια, σπήλαια, εγκλείστρες, στύλοι (στυλίτες) κ.λπ. -διάσπαρτα σ' όλους τους μετεωρίτικους βράχους- ανθίζουν, πρός δόξαν του Κυρίου Ιησού Χριστού, τα οποία ιδρύονται ή ανακαινίζονται κυρίως έως τον 16ο αι. -οπότε και σημειώνεται η μεγάλη ακμή της Μοναστικής Πολιτείαςμε αδιάλειπτη παρουσία πλέον των 600 ετών. Από τά 24 μοναστήρια, σήμερα, άλλα βρίσκονται σε ερειπωμένη κατάσταση (Άγιο Πνεύμα, Άγιος Δημήτριος, Αγία Μονή, Παντοκράτωρ, Υψηλοτέρα, Άγιος Γεώργιος, Υπαπαντή κ. ά.) ενώ σώζονται ακέραιες και λειτουργούν οι Ιερές Μονές Μεγάλου Μετεώρου (Μετεμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού), Βαρλαάμ (Αγίων Πάντων), Αγίας Τριάδος, Αγίου Στεφάνου, Ρουσάνου (Αγίας Βαρβάρας) και Αγίου Νικολάου Αναπαυσά. Τα Άγια Μετέωρα είναι στο σύνολό τους αγία γη. Είναι χώρος ιερός, θεόκτιστος και θεοφρούρητος γιατί έχουν αγιασθεί κάθε βράχος, κάθε σπηλιά, κάθε χαράδρα, κάθε πέτρα τους - αφού χορεία οσίων ασκητών και μαρτύρων της Μοναστικής Πολιτείας των Βράχων, επί 600 χρόνια, περπάτησαν και άγγιξαν και προσευχήθηκαν σε όλες τις γωνιές, σε όλες τις κορφές και σε όλες τις χαράδρες αυτού του τόπου. Τα Άγια Μετέωρα για την χριστιανική, ιστορική, αρχιτεκτονική, αγιοφραφική (και γενικότερα καλλιτεχνική), και γεωλογική μαρτυρία τους είναι αναγνωρισμένα ως διατηρητέο και προστατευόμενο μνημείο της ανθρωπότητος από την UNESCO και άλλους διεθνείς οργανισμούς.

 Ο χώρος των Αγίων Μετεώρων, από τον Οκτώβριο του 1995 με νόμο της Πολιτείας (ν.2531/11.10.95) -και ως συνέχεια σχετικής αποφάσεως από το 1990 της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος-, ανακηρύχθηκε "τόπος ιερός, αναλλοίωτος και απαραβίαστος", γεγονός που εξασφαλίζει την Ορθόδοξη αυθεντικότητά του και την αποτελεσματική προστασία του. Συνεχίζοντας την ορθόδοξη ασκητική και μοναστική παρουσία στα Άγια Μετέωρα - που προσέφεραν πλειάδα Αγίων και Οσίων στην Ορθόδοξη Εκκλησία - οι σημερινές ιερές αδελφότητες με αγάπη Χριστού, σε αγαστή συνεργασία κι ευγενική άμιλλα, προσφέρουν πλούσιο και πολυσχιδές πνευματικό, ιεραποστολικό, αναστηλωτικό - ανακαινιστικό, κοινωνικό και εθνικό έργο, καθιστάμενες πηγές πανανθρώπινου πνευματικού ανεφοδιασμού.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ

Στον ψηλότερο και μεγαλύτερο σε έκταση αγιομετεωρίτικο βράχο βρίσκεται η ανδρώα Ιερά Μονή Μεγάλου Μετεώρου (Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού), η οποία ιδρύθηκε περί το 1340 από τον Άγιο Αθανάσιο τον Μετεωρίτη (1302-1380) -μεγάλη ασκητική φυσιογνωμία που οργάνωσε το πρώτο ιερό κοινόβιο των Αγίων Μετεώρων. Διάδοχος και συγκτίτωρ του Αγίου Αθανασίου υπήρξε ο όσιος Ιωάσαφ (1350-1423) - πρώην βασιλεύς Ιωάννης Ούρεσης Παλαιολόγος. Ο επισκέπτης της Μονής μπορεί να χαρεί: τον Πύργο (1520) όπου δεσπόζει ο Εξώστης με το δίχτυ, το Κελλάρι (σημερινό Μουσείο λαογραφίας με παλαιά σκεύη και εργαλεία), το Οστεοφυλάκιο, τον Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (1388, το ιερό του ναού - 1545, ο κυρίως ναός και ο νάρθηκας επί ηγουμενίας Συμεών του εξ Ιωαννίνων), αγιορείτικου τύπου με τοιχογραφίες εξαιρετικής βυζαντινής τέχνης του 1483 στο ιερό (μακεδονική σχολή) και του 1552 στον κυρίως ναό και τον νάρθηκα (κρητικής τεχνοτροπίας - κατά την γνώμη ειδικών επιστημόνων ανήκουν στον μαθητή του Θεοφάνη του Κρητός, Τζώρτζη), τήν Παλαιά Τράπεζα (1557) σημερινό Μουσείο Κειμηλίων της Μονής, την Εστία (μαγειρείο 1557, σημερινό Μουσείο λαογραφίας με παλαιά χάλκινα, πήλινα και ξύλινα σκεύη, το ανακαινισμένο Νοσοκομείο-Γηροκομείο (1572 ) που λειτουργεί ως Μουσείο Κειμηλίων και τα παρεκκλήσια της Θεομήτορος (Παναγίας της Μετεωρίτισσας Πέτρας, 14ος αι.), του Τιμίου Προδρόμου (αρχές 17ου αι.) των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (1789) και του Αγίου Νεκταρίου.

 Στην Μονή φυλάσσονται χειρόγραφοι κώδικες μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, χρυσόβουλα, πατριαρχικά σιγίλλια και άλλα έγγραφα, πολύτιμα ιστορικά ντοκουμέντα, σπάνια παλαίτυπα (15ου-19ου αι.) φορητές μεταβυζαντινές εικόνες (14ου και 15ου αι.) παλαιά περίτεχνα χειροτεχνήματα ξυλόγλυπτα, χρυσοκέντητα, αργυρά κ.λ.π.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΒΑΡΛΑΑΜ

Επιβλητικός αλλά αρκετά μικρότερος στο πλάτωμά του, πολύ κοντά στον μεγάλο πλατύλιθο, στέκει ο βράχος της ανδρώας Ιεράς Μονής Βαρλαάμ, που κατά την παράδοση πρωτοκατοικήθηκε από τον ασκητή-αναχωρητή Βαρλαάμ τον 14ο αι. Ιδρύθηκε το 1517/18 όταν εγκαταστάθηκαν εκεί οι αυτάδελφοι όσιοι Θεοφάνης (+1544) και Νεκτάριος (+1550) οι Αψαράδες, που κατάγονταν από τα Γιάννενα. Το μεγαλόπρεπο αγιορείτικου τύπου καθολικό της μονής, αφιερωμένο στους Αγίους Πάντες, κτίστηκε το 1542.

Ο κυρίως ναός τοιχογραφήθηκε το 1548 από τον Θηβαίο ζωγράφο Φράγκο Κατελάνο κι έχει όλα τα χαρακτηριστικά της εικονογραφίας του: την αφηγηματική λεπτομέρεια και ανάλυση των ιστορικών γεγονότων και τον έντονο ρεαλισμό. Ο νάρθηκας τοιχογραφήθηκε το 1566 από τους αυταδέλφους Θηβαίους ζωγράφους Γεώργιο και Φράγκο Κονταρή. Το παρεκκλήσιο των Τριών Ιεραρχών, μονόκλιτο δρομικό ναΐδριο, κτίστηκε το 1627 και τοιχογραφήθηκε το 1637 με τοιχογραφίες που αποτελούν χαρακτηριστικό ζωγραφικό σύνολο μεταβυζαντινής αγιογραφίας, του πρώτου μισού του 17ου αι. Άλλα κτίσματα είναι η παλαιά Τράπεζα (σήμερα Μουσείο), η Εστία ή Μαγειρείο, από τα κομψότερα και ωραιότερα κτίσματα του είδους του και το Νοσοκομείο. Στα τέλη του 16ου αι. και στις αρχές του 17ου αι. λειτουργούσε το πιο οργανωμένο βιβλιογραφικό εργαστήριο των μετεωρίτικων μονών, ενώ λειτουργούσε και εργαστήριο χρυσοκεντητικής.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ

Σε χαρακτηριστικό αγιομετεωρίτικο βράχο, μεγαλόπρεπο, επιβλητικό και απότομο, φωλιάζει η ανδρώα Ιερά Μονή της Αγίας Τριάδος. Κατά την παράδοση, η μονή πρωτοκτίστηκε το 1438 από τον μοναχό Δομέτιο. Από έγγραφο του ηγεμόνα Συμεών Ούρεση-Παλαιολόγου, ωστόσο, προκύπτει ότι η Αγία Τριάδα ήταν ήδη το 1362 οργανωμένο μοναστήρι. Ο σημερινός κυρίως ναός ανεγέρθηκε περί το 1476 και είναι μικρός σταυροειδής δικιόνιος ναός με κεντρικό τρούλλο στη στέγη του. Η σημερινή τοιχογράφηση του ναού (1741), έργο των αυταδέλφων ζωγράφων ιερέα Αντωνίου και Νικολάου, αν και νεώτερη, συνεχίζει με επιτυχία την παράδοση της καλής μεταβυζαντινής ζωγραφικής.

Στον τρούλλο εικονίζεται ο Παντοκράτορας και στα σφαιρικά τρίγωνα οι τέσσερις ευαγγελιστές, από τους οποίους ο Λουκάς παριστάνεται να ιστορεί την εικόνα της Παναγίας. Το παλιό ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις παλαιές και αξιόλογες για την τέχνη τους εικόνες εκλάπη το 1979. Ο ευρύχωρος θολοσκέπαστος εσωνάρθηκας κτίστηκε το 1689 και τοιχογραφήθηκε το 1692. Το παρεκκλήσιο του Τιμίου Προδρόμου-μικρός κυκλικός ναός με θόλο, λαξευμένος στο βράχο, κατάγραφος με αξιόλογες τοιχογραφίες-κτίστηκε και αγιογραφήθηκε το 1862. Το κτιριακό συγκρότημα της Μονής συμπληρώνεται από την Τράπεζα, τα κελλιά, αίθουσες υποδοχής, δεξαμενές και άλλους βοηθητικούς χώρους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Λαογραφικό Μουσείο της Μονής, που διαθέτει πλούσια συλλογή παλαιοτάτων υφαντών, σκευών, εργαλείων και αντικειμένων λαϊκής τέχνης.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

Με πανοραμική θέα στον απέραντο θεσσαλικό κάμπο, πάνω από την Καλαμπάκα, ισορροπεί αρμονικά η ευκολότερα προσπελάσιμη αγιομετεωρίτικη Ιερά Μονή του Αγίου Στεφάνου-με την πολυμελή και δραστήρια γυναικεία αδελφότητα, η οποία, παράλληλα με το πλούσιο πνευματικό και φιλανθρωπικό έργο της, έχει και αξιοθαύμαστο ανακαινιστικό και οικοδομικό έργο στη μονή. Η απαρχή της μοναστικής ζωής στον αγιοστεφανίτικο βράχο ανάγεται στο 1192 (επιγραφή Ιερεμία). Ως επίσημοι κτίτορες της Μονής τιμώνται οι Όσιοι Αντώνιος (πρώτο μισό 15ου αι.) και Φιλόθεος (μέσα του 16ου αι.). Ο μικρός κατανυκτικός ναός του Αγίου Στεφάνου, που είναι μία μονόκλιτη βασιλική, κτίστηκε το 1350. Το 1545 ο ναΐσκος επεκτάθηκε και ανακαινίστηκε εν μέρει στην ιστόρηση, διά χειρός Νικολάου ιερέως. Ο σημερινός Ναός του Αγίου Χαραλάμπους (1798), είναι αγιορείτικου τύπου και κοσμείται με θαυμάσια ξυλόγλυπτα.

Ο Ναός βομβαρδίστηκε το 1943 και τα τελευταία χρόνια επισκευάστηκε και ιστορείται από τον επιφανή σύγχρονο αγιογράφο κ. Βλάση Τσοτσώνη. Η Τιμία Κάρα του Αγίου Χαραλάμπους, που φυλάσσεται στον Ναό του, επιτελεί και στις μέρες μας πολλά θαύματα. Η επιβλητική Τράπεζα σήμερα έχει μετατραπεί σ' ένα πρότυπο σύγχρονο Μουσείο με εκθέματα τα αξιολογότερα κειμήλια της Μονής: χειρόγραφα, μεταβυζαντινές εικόνες, χρυσοκέντητα άμφια και υφαντά, ξυλόγλυπτα, περίτεχνα έργα αργυροχοΐας κ.ά. Η Ιερά Μονή του Αγίου Στεφάνου διακρίθηκε για την σημαντική προσφορά της στους αγώνες του Έθνους (υπήρξε το στρατηγείο του Μακεδονικού Αγώνα), στην ελληνική παιδεία και τα γράμματα.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΡΟΥΣΑΝΟΥ (ΑΓΙΑΣ ΒΑΡΒΑΡΑΣ)

Κορώνα στην κορφή ενός λεπτού κατακόρυφου βράχου, στο κέντρο του αγιομετεωρίτικου χώρου η γυναικεία Ιερά Μονή Ρουσάνου καλύπτει το σύνολο του μικρού πλατώματός του. Ιδρύθηκε το 1529, πάνω σε χαλάσματα παλαιότερων εγκαταστάσεων, με κτίτορες τους αυταδέλφους ιερομονάχους οσίους Ιωάσαφ και Μάξιμο, που κατάγονταν από τα Γιάννενα. Η Μονή είναι ένα τετραώροφο χαριτωμένο συγκρότημα που πήρε τη βασική οικοδομική του μορφή κατά την τρίτη δεκαετία του 16ου αι. Το Καθολικό και κελλιά βρίσκονται στο ισόγειο, ενώ στους ορόφους βρίσκονται δωμάτια υποδοχής, το Αρχονταρίκι, άλλα κελλιά και βοηθητικοί χώροι. Τα τελευταία χρόνια επιτελείται σημαντικό και εκτεταμένο αναστηλωτικό-ανακαινιστικό έργο στο κτιριακό συγκρότημα της Μονής, από την θεοφιλή και φίλεργη αδελφότητα.

Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος κτίστηκε εκ θεμελίων στη σημερινή του μορφή επί ερειπωμένου και αφανισμένου από τη φθορά του χρόνου και την εγκατάλειψη παλαιού καθολικού της μονής, περί το 1530 και είναι αγιορείτικου τύπου. Η αγιογράφησή του (1560) είναι από τα σημαντικότερα και λαμπρότερα τοιχογραφικά σύνολα της μεταβυζαντινής εποχής. Οι τοιχογραφίες, που καλύπτουν όλον τον κυρίως ναό και τον νάρθηκα, ανήκουν στην Κρητική Σχολή (κατά την γνώμη ειδικών επιστημόνων στον μαθητή του Θεοφάνη του Κρητός, Τζώρτζη). Στα μέσα του 16ου αι. πρέπει να λειτούργησε στην Μονή βιβλιογραφικό εργαστήριο. Αν και ο ναός της Μονής είναι αφιερωμένος στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος, με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια και ευλάβεια τιμάται και πανηγυρίζεται η μνήμη της Αγίας Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου), της οποίας υπάρχει μικρό παρεκκλήσιο.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΑΠΑΥΣΑ

Κοντά στο χωριό Καστράκι -κι ανάμεσα στα ερειπωμένα μοναστήρια Προδρόμου, Αγίας Μονής και Παντοκράτορος- πολυόροφη, κομψή και αρχοντική στον στενόχωρο βράχο της, βρίσκεται η ανδρώα Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά. Ο οργανωμένος μοναχικός βίος στην Μονή ανάγεται στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αι. Το μοναστήρι ανακαινίστηκε ριζικά στις αρχές του 16ου αι., οπότε και ανεγέρθηκε εκ θεμελίων ο ναός του Αγίου Νικολάου. Στον δεύτερο όροφο βρίσκεται το καθολικό της Μονής (μικρός μονόχωρος ναός, σχεδόν τετράγωνος, με μικρό τρούλλο στο κέντρο της στέγης), που αγιογραφήθηκε το 1527 από τον περίφημο Κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη Στρελίτζα (+1559), τον επιλεγόμενο Μπαθά, ιδρυτή της Κρητικής Σχολής στην βυζαντινή αγιογραφία.

Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Νικολάου είναι το παλαιότερο ενυπόγραφο έργο του Θεοφάνη και φέρει την προσωπική σφραγίδα με όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ανεπανάληπτης τέχνης του μεγάλου αγιογράφου: ευγένεια, ζωντάνια, δροσερότητα, πλαστικότητα, μαλακούς και φωτεινούς τόνους και γενικά υψηλή ποιότητα και τελειότητα στο σχεδιασμό και στη χρωματική απόδοση των μορφών -γνωρίσματα που τελικά αποκρυσταλλώθηκαν στα μεγάλα τοιχογραφικά σύνολα της ωριμότητάς του στις αγιορείτικες μονές Μεγίστης Λαύρας και Σταυρονικήτα.

 Στον πρώτο όροφο βρίσκεται η κρύπτη και το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου, στους τοίχους του οποίου διατηρούνται υπολείμματα παλαιών τοιχογραφιών (14ου αι.) και στον τελευταίο όροφο βρίσκονται η παλαιά Τράπεζα (με τοιχογραφίες), που σήμερα χρησιμεύει ως επίσημος χώρος υποδοχής, το Οστεοφυλάκιο και το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου σήμερα χρησιμεύει ως επίσημος χώρος υποδοχής, το Οστεοφυλάκιο και το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου.